Postawmy z pozoru nie sprawiające kłopotu pytanie: kim jest konsument? Jak go zdefiniować? Najprościej odpowiedzieć: konsument to ten, kto nabywa dany towar czy usługę. Jednak jak to z rzeczami pozornie prostymi bywa, w miarę zgłębiania problemu odpowiedzi okazują się nieco bardziej złożone. Spróbujmy zatem w tym krótkim tekście szczegółowo przyjrzeć się osobie konsumenta, prawom jakie posiada oraz instrumentom, które może wykorzystać w ich obronie.

Konsumenci są szczególnym obiektem badań rynkowych: ich wybory, przyzwyczajenia i decyzje (a także wszystko to, co ma na nie wpływ) są wnikliwie obserwowane przez uczestników rynku w celu ustalania strategii rozwoju. Badania takie odgrywają szczególną rolę zwłaszcza w dzisiejszych czasach spod znaku transformacji cyfrowej, wszechobecnych mediów społecznościowych, a także coraz częstszego wykorzystania sztucznej inteligencji.

Jak więc widać, wszyscy zajmują się konsumentem. Dobrze byłoby jednak, aby sam konsument zajął się też nieco sobą. Czyli świadomie uczestniczył w procesie nabywania dóbr, wiedział jakie prawa mu przysługują i jak może skutecznie ich bronić.

Kto to konsument – definicja według kodeksu cywilnego

Na początek rzecz podstawowa: kogo możemy określić mianem konsumenta? Interesuje nas tutaj ścisła definicja prawna, dlatego sięgnijmy do stosownej ustawy. Kodeks cywilny w następujący, treściwy sposób definiuje konsumentów: „Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową”.

W kwestii konsumentów wypowiedziały się też instytucje Unii Europejskiej. Mowa tu o dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 roku w sprawie praw konsumentów. Według artykułu 2 tej dyrektywy konsument „oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu”.

Przyjmuje się, że konsument – w porównaniu z profesjonalnie działającymi przedsiębiorstwami – jest słabszą stroną obrotu gospodarczego, dlatego jego interesy wymagają szczególnej ochrony za pomocą szerokiego spektrum instrumentów (o których bardziej szczegółowo piszemy w dalszej części tego artykułu).

Prawo konsumenta

– Niektóre prawa konsumenta nie zależą od sposobu zawarcia umowy z przedsiębiorcą i muszą być przestrzegane zarówno w przypadku sprzedaży tradycyjnej (np. w stacjonarnym salonie firmowym), jak i w przypadku sprzedaży na odległość (np. w sklepie internetowym) lub poza lokalem (np. podczas pokazu w hotelu). Przedsiębiorca nie może narzucać konsumentowi konieczności zawarcia umowy ani obciążać go dodatkowymi opłatami, jeżeli ten nie wyraził na to zgody – informuje rządowy portal na temat praw konsumenta, prowadzony przez UOKiK.

Konsumenci posiadają więc określone przywileje z samej definicji bycia konsumentem. Na przykład robiąc zakupy przez internet, czyli zawierając umowę na odległość, jesteśmy chronieni przez prawo w ten sposób, że możemy w ciągu 10 dni od otrzymania zakupionego towaru odstąpić od tej umowy bez podawania przyczyn.

Podstawowym jednak prawem konsumenta – jak informuje portal infokonsument.pl – jest ochrona życia i zdrowia.

– Życie, zdrowie, bezpieczeństwo i prywatność konsumenta są na tyle istotnymi wartościami, że przepisy ich dotyczące znalazły się w Konstytucji RP. W art. 76 czytamy, że władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Ta ochrona oznacza, że towary i usługi oferowane konsumentom nie mogą stanowić zagrożenia dla ich życia ani zdrowia.

Poza tym konsumenci posiadają prawa w zakresie między innymi świadczeń niezamówionych (jeśli konsument otrzyma towar, którego nie zamawiał, ma prawo odmówić zapłaty), wydawania towaru, zgody na dodatkową płatność, kosztu infolinii konsumenckiej, wysokości opłat za wybraną formę płatności czy odpowiedzialności sprzedawcy za wysyłkę. Co warte odnotowania w tym miejscu, jednym z podstawowych praw konsumenta jest prawo do informacji, którą sprzedawca musi w określonej formie i zakresie przekazać konsumentowi w sposób zrozumiały i jasny.

W kwestii dostępu do informacji należy również pamiętać o prawie do bezpłatnego sprawdzenia danych gospodarczych o sobie w Biurze Informacji Gospodarczej (BIG). Każdy konsument raz na pół roku posiada prawo darmowego sprawdzenia informacji o sobie – zgodnie z artykułem 23 ustawy z 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu i wymianie danych gospodarczych. Aby tego dokonać wystarczy zarejestrować bezpłatne konto w serwisie infokonsument.pl oraz przejść krótki proces weryfikacyjny.

Kiedy nie jesteś konsumentem?

Skoro wiadomo już, kto według kodeksu cywilnego jest konsumentem i jakie posiada on prawa, należałoby – dla klarownego obrazu – uszczegółowić, w jakich sytuacjach nie jesteśmy konsumentami.

Pewne informacje na ten temat zawarliśmy już we fragmencie, w którym przytoczyliśmy definicję konsumenta. Jest nim mianowicie osoba fizyczna – ale już nie osoba prawna, niezależnie, czy prowadzi działalność gospodarczą, czy też nie. Dlatego konsumentem nie jest na przykład spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółdzielnia, stowarzyszenie czy fundacja.

Powyższe rozróżnienie nie jest bez znaczenia i ma wymierne przełożenie na działania, jakie podejmujemy w życiu codziennym.

– To czy w danej sytuacji jesteśmy konsumentem, może mieć istotne znaczenie. Widać to przede wszystkim w przypadku umów zawieranych przez Internet. Przepisy dotyczące prawa do namysłu, czyli możliwości odstąpienia od umowy w terminie 10 dni od dostarczenia towaru, dotyczą konsumenta. Zatem w sytuacji, gdy osoba fizyczna zawiera umowę „na firmę” lub też gdy druga strona jest osobą prywatną, wtedy też korzystanie z tych uprawnień będzie niemożliwe – tłumaczy portal Infor.pl.

Ochrona konsumentów w Polsce

W końcu przechodzimy do zagadnienia ostatniego, czyli ochrony konsumentów. Jakimi instrumentami ochrony dysponują konsumenci w Polsce? Centralnym organem administracji rządowej powołanym z myślą o ochronie konkurencji i konsumentów jest UOKiK, czyli Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, działający na podstawie ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku.

– Zgodnie z obowiązującym prawem, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów podejmuje działania w przypadku naruszenia zbiorowych interesów konsumentów. Natomiast w sprawach indywidualnych bezpłatną pomoc prawną konsumenci mogą uzyskać m.in. u miejskich lub powiatowych rzeczników konsumentów – czytamy na stronie UOKiK.

W zakresie kompetencji rzeczników konsumentów jest między innymi: występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów, zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego, a także potrzebnej informacji prawnej w kwestii ochrony praw konsumenckich, współpraca z organami UOKiK i organizacjami konsumenckimi, jak również wytyczanie powództwa na rzecz konsumentów.

Ponadto konsumenci w obronie swoich praw kierują się odpowiednimi zapisami kodeksu cywilnego. Na przykład jeśli za sprawą produktu niebezpiecznego konsument doznał określonej szkody:

– Konsument może żądać odszkodowania zgodnie z przepisem, że kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, jest zobowiązany do jej naprawienia. Jest to ogólna zasada odpowiedzialności cywilnej, mająca zastosowanie nie tylko w sprawach konsumenckich. Drugą możliwością jest skorzystanie z przepisów dotyczących odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Nie można jej z góry wyłączyć ani ograniczyć. W takim wypadku najczęściej ponosi ją producent, który wytworzył niebezpieczny towar – czytamy na stronie https://infokonsument.pl/jakie-sa-prawa-konsumenta-w-polsce/

Choć niemal każdy z nas jest konsumentem, to zasadnym pozostaje pytanie, czy wiedza o prawach konsumenckich jest powszechna. Każdy konsument powinien być świadomy swoich praw, a w razie ich naruszenia – możliwości ich dochodzenia, aby nie stać się ofiarą nieuczciwych kroków ze strony silnych i świadomych podmiotów rynkowych.

Źródła:

Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 roku w sprawie praw konsumentów, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32011L0083&from=PL (dostęp: 11.09.2019)
Jakie są prawa konsumenta w Polsce?, https://infokonsument.pl/jakie-sa-prawa-konsumenta-w-polsce/ (dostęp: 11.09.2019)
Kodeks cywilny, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf (dostęp: 11.09.2019)
Kto i kiedy jest konsumentem?, https://www.infor.pl/prawo/prawa-konsumenta/prawa-konsumenta/259927,Kto-i-kiedy-jest-konsumentem.html (dostęp: 11.09.2019)
Prawa konsumenta – prawa ogólne, https://prawakonsumenta.uokik.gov.pl/prawa-ogolne/ (dostęp: 11.09.2019)
Rzecznicy konsumentów, https://www.uokik.gov.pl/rzecznicy.php (dostęp: 11.09.2019)
Ustawa z 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu i wymianie danych gospodarczych, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20100810530/T/D20100530L.pdf (dostęp: 11.09.2019)

Artykuł partnerski